قدمت نقش و نگار روی پارچه

چاپ روی پارچه از قدیمی‌ترین هنرهای دستی بشر است. تمایلی که بشر برای پوشش خود داشته و همچنین محیط پیرامون وی که در این زمینه برای او الهام بخش بوده است، سبب شده تا در طول سالیان طولانی هنرهای مختلفی از جمله پارچه بافی، نقش بر روی پارچه و در نهایت صنعت طراحی لباس ایجاد و رونق گیرد.

تولید طرح و نقش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب در سده چهارم پیش از مسیح در هند آغاز شده که مدتی بعد به چین راه یافته است. واژه‌ی چیت در زبان فارسی در واقع برگرفته از زبان هندی است.این پارچه‌ها بعدها با همان سبک به اروپا راه یافتند.چاپ باتیک نیز یکی از انواع چاپ سنتی است که ابتدا در چین و بعد در اندونزی رواج یافت و بوسیله ماده‌ای مقاوم (ترکیبی از سقز, موم و پارافین ) بر روی پارچه ابریشم انجام می‌شود.

طرح پارچه در لغت به معنای رنگ کردن قسمت‌هایی از پارچه است که از این نظر با واژه رنگرزی متفاوت است؛ چرا که رنگرزی به معنای رنگ کردن کل سطح پارچه است به نحوی که همه‌ی قسمت‌ها با هم همرنگ می‌شود.

در کشور‌هایی که تمدن بشری در آن‌جا قدمت بیشتری دارد، صنعت نقش روی پارچه با سرعت بیشتری پیشرفت کرده است.در کشورهای اسلامی و از جمله ایران با توجه به وجود احکام زیادی که در زمینه پوشش وجود داشت، استفاده از پارچه و لباس‌های گوناگون رونق بسیاری داشت. این پارچه‌ها بیشتر برای لباس استفاده می‌شد.  به طور مثال قلمکاری پارچه در ایران نمونه‌ی رشد و ترقی این صنعت است. قلمکاری پارچه نوعی پارچه چاپ شده به وسیله‌ی قالب‌های چوبی است. شهر‌های اصفهان، شیراز، بروجرد، همدان و رشت در این زمینه به پیشرفت زیادی دست پیدا کرده‌اند.

نقاشی های روی پارچه در دوره هخامنشی

با شروع دوره ساسانیان نقش روی پارچه در ایران آغاز گشت که شامل پارچه‌های مختلف ساده، کتان و ابریشمی بود. اما 500 سال بعد از میلاد مسیح اولین پارچه‌های چاپی به اروپا راه یافت که تقریبا همه‌ی آن‌ها سبک شرقی داشتند، بعد از مدتی اروپاییان خود شیوه‌ی چاپ باسمه‌ای را در پیش گرفتند؛ در این شیوه رنگ با چسب خاصی ترکیب می‌شد و توسط قالب بر روی پارچه نقش می‌بست، اما در شرق همچنان از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شد که تمامی الیاف پارچه را رنگ می‌کرد.

تاریخچه قلمکاری پارچه

قلمکاری به معنی ایجاد نقش بر روی پارچه است. ایران به علت موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب، در مسیر راه بسیاری از بازرگانان از جمله بازرگانان چینی قرار داشته است.

این بازرگانان پارچه‌های منقوش به طرح‌های چینی را به ایران می‌آوردند و بسیار مورد استقبال قرار می‌گرفت و این سبب شد تا هنرمندان ایرانی به این فکر بیفتند که نمونه‌ای شبیه به این پارچه‌ها را طراحی و تولید کنند.

این هنر از دوره ایلخانان در ایران رواج یافت و در زمان مغول با حمایت و پشتیبانی خانان مغول، هنرمندان ایرانی برای رقابت با چینی‌ها و جلب‌ نظر مغولان، توانستند نقاشی روی پارچه(قلمکاری پارچه) را ابداع کنند که به فروش خوبی در بازار ایران هم دست یافت.

برای استفاده از پارچه، آن را کاملا شستشو می‌دادند تا هرگونه ماده زائد و آهار که در درون آن وجود دارد، خارج شود. روش سفیدگری هم توسط برخی افراد انجام می‌شد و این یعنی پارچه را بر روی زمین شنی پهن کرده و مرتباً روی آن آب می‌پاشیدند، پس از مدتی با تابش آفتاب کاملا به رنگ سفید درمی‌آمد.

بیشتر بخوانید:

• متدهای چاپ روی پارچه
• چاپ دیجیتال روی پارچه

نقش آفرینی روی پارچه

ایجاد نقش و طرح روی پارچه انواع مختلفی دارد که در اینجا به اختصار به توضیح دو نوع آن می‌پردازیم.

• ایجاد نقش روی پارچه بصورت دستی

ایجاد نقش روی پارچه بصورت دستی با مواد گوناگون را می‌گویند که می‌تواند در ابعاد کوچک و بزرگ و با رنگ‌های متفاوت و حتی سیاه و سفید باشد. این قابلیت مناسب برای سطوح مختلف چوبی، شیشه‌ای و فلزی مثل پنجره، دیوار و کفپوش و.. است.

همچنین برای نقش اندازی روی کاغذ و مقوا مثل بوم، پوستر و کاغذ دیواری و یا حتی روی انواع گوناگون پارچه است مثل روسری، کوسن و رومیزی کاربرد دارد.

 چاپ دستی رشته شاخص برای هنرمندان رشته‌های گرافیک، نقاشی، دکوراسیون داخلی، طراحی صحنه، طراحی لباس و ... می‌باشد.

• چاپ باتیک پارچه

چاپ باتیک نوع دیگری از طراحی بر روی پارچه است که در بسیاری از کشور‌های جهان طرفداران زیادی دارد. در اندونزی چاپ باتیک بخشی از یک سنت باستانی و قدیمی محسوب می‌شود. باتیک از یک کلمه‌ی اندونزیایی به معنی نقطه است که در واقع اشاره‌ای به نقطه‌کوبی بر روی پارچه است. این نوع طراحی بیشتر جنبه‌ی تزئینی دارد که بین افراد دارای محبوبیت بسیاری می‌باشد.

در واقع این نوع از طراحی با استفاده از رنگ و موم است که می‌تواند طرح‌های خیره کننده‌ای را در لباس و سایر لوازم پارچه‌ای مثل چراغ‌های رومیزی و تابلو‌های دیواری ایجاد نماید.

هنر چاپ باتیک در ایران به کلاقه‌ای نیز شهرت دارد و در منطقه‌ی اسکوی آذربایجان رواج بسیاری دارد. در گذشته این نوع چاپ از طریق مهر و قالب‌ها انجام می‌شد اما در حال حاضر جایگزینی موم، صمغ و پارافین به جای ماده‌ای مقاوم بیشتر متداول شده است. 

باتیک انواع گوناگونی دارد، ما در اینجا به ذکر یکی از روش‌های ساده انجام چاپ باتیک می‌پردازیم :

برای چاپ باتیک بر روی پارچه ابتدا به وسیله موم داغ، طرح مورد نظر را بر روی پارچه حک می‌کنند. افراد معمولا سعی می‌‌کنند با استفاده از یک نوع قیف فلزی که آن را تیان می‌نامند با فرو کردن مهر در موم یا صمغ داغ و سپس مهر زدن بر روی پارچه، طرح مورد نظر را بر روی پارچه ایجاد کنند. بعد از آن با فرو کردن پارچه در محلول رنگ، آن را رنگ کرده و در گام نهایی با موم گیری پارچه، موم را از روی پارچه حذف می‌کنند. با تکرار این روش می‌‌توان نقش و نگارهای بسیار زیبا و چشم‌نوازی را روی پارچه به‌وجود آورد.